Наврӯз яке аз кадимтарин идҳои тоҷикон ба шумор меравад. Тавре, ки дар китобҳои таърих омадааст, аввалин касе, ки ин идро чашн гирифт яке аз подшоҳи форс бо номи Ҷамшед буд.
Мутобиқи тақвими аҷдодиамон ва низоми ҳаракати сайёраҳо 21-уми март шабу рӯз баробар шуда, рӯзи аввали баҳор, рӯзи киштукори деҳқон ба шумор меравад. Наврӯз бо қарори Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид ба як иди ҷаҳонӣ табдил ёфтааст. Тоҷикистон - Соли Нави худро аз Наврӯз сар кунад. Наврӯз бо унвони иди баҳор ва эҳёи табиат дар кулли кишварҳои Осиёи Марказӣ ҷашн гирифта мешавад. Наврӯз дар Тоҷикистон ба таври расмӣ ҳар сол 21 март ҷашн гирифта мешавад. Аммо бархе аз муҳaқиқони ойинҳои Наврӯзӣ бар ин назаранд, ки мақомоти кишварҳои Туркзабони Осиёи Марказӣ Наврӯзро танҳо ба хотири таъмини бақои таърихии мардуми худ ҷашн мегиранд. Бо таваҷҷуҳ ба ин ки мардумони Осиёи Марказӣ равобити хуби таърихӣ дошта, ҷашни Наврӯз дар миёни кишварҳои туркзабонӣ минтақаи Осиёи Миёна, ба монанди ӯзбекҳо, қирғизҳо, қазоқҳo ва туркменҳо низ дар натиҷаи равобити фарҳангӣ, иҷтимоӣ - иқтисодӣ ва мавқеъи ҷуғрофӣ густариш ёфтаааст. Ҳоло ки дар шаҳрҳои маркази Самарқанд, Бухоро, Насаф, Термиз, Деҳнав, ки мардуми тоҷик аз қадимулайём сукунат доранд ва мардуми таҳҷоии ин мантиқ тоҷик ҳастанд, сунат ва анъанаҳои Наврӯз ҳифз шуда, мардуми ӯзбек низ бо чунин расм ва оинҳо Наврӯзро таҷлил менамоянд. Дар манотиқи мухталифи Ӯзбекистон ғазои наврӯзӣ - саману ё суманак омода карда мешавад, ки мардуми ин кишвар сумалак мегӯянд.
Калимаи "Наврӯз" маънои "Рӯзи нав" дорад. Ин иди баҳор, якум рӯзи соли нав, рӯзи баробари баҳор, рӯзҳои асосии ид аз 21 то 22-юми март мебошад. Дар ҳар як шаҳрҳо ин идро одамон бо расму русуни гуногун ҷашн мегиранд. Ҳоло дар Тоҷикистон асосан Наврӯз аз 21 то 24-уми март ҷашн мегиранд. Ин рӯзҳои истироҳатӣ мебошад. Қадимтарин манбаъи иди Наврӯз - ин китоби муқаддаси зардуштиён "Авесто" мебошад. Решаи аниқ аз қадимтарини таърихи то 3000 сол пеш аз милод рост меояд. Таърихи гузаштаи Наврӯз, чӣ хеле, ки дар "Наврӯзнома" (Китоби Наврӯзии)-и Умари Хайём дар давраҳои таърихи шоҳигарии форсҳои давраи Пешдодиён оварда шудааст.
Дар китоби "Шоҳнома"-и Абулқосим Фирдавсӣ гузаштаи ин ид алоқа бо шоҳигарии Ҷамшед пайвастагӣ дорад. Чӣ тавре ки маълум аст, дар 21 март шабу рӯз баробар шуда, ба 12 соати тақсим мешавад.
Дар "Наврӯзнома" гуфта шудааст: «Шоҳ Ҷамшед ин рӯзро Наврӯз номида ва ӯро ба расму оин дохил кард. Дар ин меросими халқӣ ҳамчун бузкашӣ, буҷулбозӣ, пойга, гӯштини паҳлавонҳо, ланкабозӣ, тухмзанак, арғамчинбозӣ мекунанд. Аҳамияти калон барои ороиши дастархони идона дода мешавад, ки ҳатман хӯрокворӣ гузашта мешавад. Таъомҳое, ки бо ҳарфҳои "С" ва "Ш" сар мешавад гузошта мешуд. Ҳамчун қойда дар ид 2 намуди дастархон оро дода мешавад: Ин "Ҳафтсин" ва "Ҳафтшин" мебошад. Дар алифбои форсӣ "Син" ва "Шин" ҳарфҳои "С" ва "Ш" мебошад. Дар дини зардушти ва исломи рақами 7 ҳамчун рақами муқаддас мешуморанд. Ҳафт-синро Арабҳо дохил карданд аз сабабе, ки дар ислом нушидани шароб манъ аст, лекин ҳафтсинро аз байн бурда натавонистанд.
ҲАФТ СИН ВА ҲАФТ ШИН ДАР НАВРӮЗ
Ҳафт син яке аз анъанаҳои Наврузӣ ин 7 син мебошад. Ҳафт син ин ҳафт номгӯи чизҳоест, ки аввали саршавии онҳо бо ҳарфи - с (син) сар мешаванд. Ба инҳо дохил мешаванд:
1.Сир - рамзи саломатӣ
2.Себ - Рамзи зебогӣ ва саломатӣ.
3.Сабзӣ -Рамзи сабзиши табиат.
- Санҷид - Рамзи ошиқӣ
- Сирко - Рамзи пуртокатӣ, ва хирадмандӣ
- Суманак - рамзи нерӯманди ва боварӣ
7.Сипанд.
Ба ғайр аз инҳо дар дастархон аксар вақт китоби қуръон ва Шоҳнома дида мешавад.
Умуман ороиши дастархон аз урфу одати ҳар миллат вобастаги дорад. Ҳар як давлат урфу одати худро дорад. Бинобар ин ба ҷои ҳафтсини номбаршуда дигар чизҳоро низ дар дастархон мегузоранд. Чӣ тавре, ки гуфтем ин аз урфу одати мардум иборат аст.
Ҳафт шин - Ба ғайр аз ҳафт син дар рӯи дастархони Наврӯзи ҳафт шин мемонанд.
Ҳафт шин ин он номгӯи чизҳои рӯи дастархониест, ки аввали саршавии ҳарфи онҳо бо ҳарфи Ш (шин) оғоз меёбанд. Ба онҳо дохил мешаванд:
1.Шакар
2.Шона
3.Шамъ
4.Ширини
5.Шарбат
6.Ширбиринч
7.Шир
Орзуву омоли мардум на танҳо шифоҳатан бо хондани суруду таронаҳо ва рубоиҳо, балки тавассути иҷрои амалҳои суннатӣ, расму ойинҳо ва инчунин дар сурати ашё, ҷонварон, меваю ғизоҳо, рангҳо, аносири табиат ва амсоли инҳо дар шакли рамз ё самбулҳо низ баён мегарданд. Ҳар як ҷашну маросими тоҷикон моломоли рамзу маъниҳои нуҳуфта, розҳои таърихию асотирии бостонӣ ва мазмунҳои печидаи ҳаётӣ мебошанд.
Рамз як навъ баёни ичтимоӣ мебошад, ки дар шаклҳои лафзӣ, хаттӣ, тасвирӣ, ичроӣ ва моддӣ унсурҳои асотирию мазҳабӣ, адабӣ ва ичтимоию фархангиро дар бар гирифта, аз як фард ба фарди дигар ва аз як насл ба насли баъдӣ интиқол ёфтаанд.
Мардуми тоҷик дар гузашта ранги сафедро хамчун рамзи покиву беолоишӣ, сулҳу осоиштагӣ, осмони соф ва кушоиши кор шумурда, дар интихоби ғизову ашё ва либосу ороиши хона ба он афзалият медоданд. Ниёгони тоҷикон кӯшиш менамуданд, ки ҳар чӣ бештар ин ранг дар айёми Наврӯз ба назарҳо расад. Масалан, ҳангоми таҳвили сол либосхои сафед ба бар мекарданд. Дар руйи суфраи наврӯзӣ шакар, шир, мост ва хурокҳои аз ширу биринч таҳияшуда мегузоштанд. Аз гушти ҷонварон, асосан, мурғ ва моҳиро рӯи дастархон мениҳоданд, ки сафедранг ҳастанд. Дар ин суфраи идона инчунин себу сир ва санҷид ҳам ҷойгир мешуданд, ки дарунашон сафед мебошад.
Расми сафедгузинӣ ва рамзофарӣ дар замонҳои хеле қадим низ маъмул будааст. Бино ба маълумоти Мусо ибни Исо Ал-Хисравӣ, шоҳони Сосонӣ пагоҳии рузи Наврӯз бози сафедеро парвоз медоданд ва субҳи Наврӯзро бо ошомидани шири навҷушида ва ё хурдани порае панири тоза оғоз мекарданд. Ва дар ин рӯзи Наврӯз ба шох дар обгинаи нуқрагин об мебурданд. Чун Наврӯз пешонаи фасли баҳор аст, мардуми кӯҳистон асосан дар айёми Наврӯз шурӯь ба корҳои кишоварзӣ ва зироаткорӣ мекарданд. Рамзи баракату фаровонӣ дар шаклҳои мухталиф дар фарҳанги мардуми тоҷик мунъакис гаштааст. Занҳои тоҷик ҳангоми пухтани ғизои наврӯзӣ - сангчаҳоро ба дег меандозанд, ки рамзи фаровонӣ ва файзу баракат ба шумор меравад. Дар бисёр ҷойҳо ба деги суманак ба ҷои сангчаҳо 7 дона чормағз меандохгаанд.
Хурокҳои анъанавии наврӯзии тоҷикон аслан ғизоҳоянд, ки аз анвои ғалладона пухта мешаванд. Чунончӣ, дар ноҳияи Ҳисор аз гандуми кӯфта, нахӯд, лубиё ва баъзе гиёҳҳои хуштаъм ба монанди райҳон, пудина, шулха, чаъфарӣ, пиёз ва ғайра гандумкуча мепазанд, ки онро дар дигар минтакахо далда (Кулоб), кашк (Яғноб), бон (Бадахшон) ғуча (дар Панчакент) ва ғайра меноманд. Хӯроки мазкур, ки аз хубубиёт ва гиёҳҳо таҳия мегардад, рамзи фаровонии ҳосили кишоварзии соли нав ва инчунин ғизои солимро ифода мекунад.
Рӯзи Наврӯз дар бисёр манотиқи тоҷикнишин дегҳоро пур карда, оши палав ва гандумкуча мепухтанд ва бо ин амал онҳо орзу мекарданд, ки тамоми сол серию пурӣ ва пурфайзу баракат бошад.
Аз омадани Наврӯз пеш аз ҳама бачагон бо иҷрои маросими шодии гулгардонӣ ба дигарон хабар медиҳанд. Онҳо як-ду ҳафта қабл аз Наврӯз гурӯҳ шуда, ба кӯҳу пуштаҳо рафта гулҳои баҳорӣ: сиёҳгӯш ва гули зардакро чида ба деҳа меоранд ва хона ба хона гашта ба мардум сурудхонон муждаи омадани Наврӯзро мерасонанд. Соҳибхонаҳо гулҳоро буй кашидаву ба чашм мемоланд ва ба бачаҳо кулчаю қанду мавиз, дар баъзе чойҳо гандуму нахуд медоданд.
Исмоилова С.К.
устоди ДПДТТ ба номи академик М.С.Осимӣ
